सिंधू संस्कृतीचे गुपित जीवन

सिंधू संस्कृतीचे गुपित जीवन : हरवलेल्या नगरींच्या कथा

सिंधू नदीच्या सुपीक दरीत सुमारे पाच हजार वर्षांपूर्वी उदयास आलेली सिंधू संस्कृती ही मानवजातीच्या इतिहासातील सर्वात प्राचीन व रहस्यमय संस्कृतींपैकी एक मानली जाते. या संस्कृतीने केवळ भारतीय उपखंडालाच नव्हे तर संपूर्ण जगाला भुरळ घातली आहे. हरप्पा आणि मोहनजोदडो या नगरींच्या भग्नावशेषांतून मिळालेली माहिती ही त्या काळातील लोकांच्या दैनंदिन जीवनाचा, त्यांच्या कला, व्यापार, राजकीय व्यवस्था व धार्मिक आस्थांचा मौल्यवान पुरावा आहे. मात्र अजूनही अनेक प्रश्न अनुत्तरित राहिलेले आहेत. या संस्कृतीचे लोक कोण होते, त्यांचा लोप का झाला, त्यांची भाषा व लिपी का वाचता येत नाही – हे सारे प्रश्न आजही विद्वानांना भेडसावत आहेत.

सिंधू संस्कृतीतील जीवन अतिशय शिस्तबद्ध, संघटित आणि प्रगत होते. शहरांचे आराखडे इतके परिपूर्ण होते की आजच्या आधुनिक शहरांनाही लाजवतील. रस्ते सरळ रेषेत आखलेले होते, नाल्यांची व्यवस्था भूमिगत पद्धतीने केलेली होती आणि प्रत्येक घराला नळ व जलनिस्सारणाची सोय होती. या संस्कृतीतील लोक स्वच्छतेला आणि आरोग्याला प्रचंड महत्त्व देत असावेत हे यातून स्पष्ट होते. मोहनजोदडोतील 'महान स्नानगृह' हे जगातील पहिले सार्वजनिक स्नानगृह मानले जाते. आजपासून हजारो वर्षांपूर्वी एवढ्या वैज्ञानिक पद्धतीने बांधकाम करणे ही त्या काळातील अभियांत्रिकी कौशल्याची साक्ष आहे.

सिंधू संस्कृतीतील घरे मुख्यतः विटांनी बांधलेली होती. विटा एकाच आकाराच्या, मापाच्या आणि समांतर रचनेत वापरलेल्या असल्याने त्यांचा उत्पादन उद्योग व्यवस्थित पद्धतीने चालत असावा. घरांच्या आत खोल्या, अंगणे आणि साठवणुकीसाठी कोठारे असत. काही घरांना वरची मजलीही होती. यावरून या लोकांचे जीवनमान उच्च दर्जाचे होते हे दिसते. बाजारपेठा आखून बांधलेल्या होत्या, जिथे धान्य, वस्त्र, धातू व दागिन्यांचा व्यापार होत असे. सोन्या-चांदीचे दागिने, मौल्यवान दगड, हस्तकला व मृद्पात्रे ही त्या काळातील उच्च अभिरुची दाखवतात.

सिंधू संस्कृतीतील लोकांचा व्यापार भारतापुरताच मर्यादित नव्हता. मेसोपोटेमिया, इजिप्त व इराणशी त्यांचे व्यापारी संबंध होते याचे पुरावे मिळाले आहेत. 

शंख, हत्ती-दात, मौल्यवान दगड यांची निर्यात होत असे तर धातू, लाकूड व इतर वस्तूंची आयात होत असे. मोहरांवर उमटवलेली शिक्कामोर्तब चिन्हे ही व्यापारातील विश्वासार्हतेची खूण होती. त्या शिक्क्यांवर बैल, हत्ती, वाघ, गेंडा, गेंडे, युनिकॉर्नसारखे प्राणी आढळतात. मात्र त्यावरील लिपी अजूनही वाचली गेलेली नाही. जर ही लिपी वाचण्यात यश मिळाले तर सिंधू संस्कृतीचे गुपित जीवन पूर्णपणे उलगडेल.

धार्मिक जीवनाबद्दल बोलायचे झाले तर येथे निसर्गपूजा, प्राणिपूजा व माता देवीची उपासना प्रचलित होती. उत्खननात आढळलेल्या मातृदेवतेच्या मूर्ती, पशुपतीसारख्या मूर्ती, पवित्र वृक्ष यांवरून त्यांची धार्मिक आस्था स्पष्ट होते. पशुपतीची मूर्ती ही नंतरच्या काळातील शैव परंपरेचे बीज मानली जाते. तसेच अश्वत्थ, वटवृक्ष, बैल व इतर प्राण्यांची पूजा केली जात असे. या धर्माचा केंद्रबिंदू प्रजननशक्ती व निसर्गचक्राशी निगडित होता.

सिंधू संस्कृतीतील लोकांचे सामाजिक जीवन तुलनेने शांततामय व सुसंवादी होते असे मानले जाते. मोठे राजे किंवा युद्धाचे पुरावे फारसे सापडले नाहीत. यावरून असे दिसते की ते लोक शांततेने, संघटित जीवन जगत होते. त्यांच्या समाजात कारागीर, व्यापारी, शेतकरी, अधिकारी असे विविध स्तर होते. स्त्रियांची समाजातील भूमिका महत्त्वाची होती. दागिन्यांची आवड, सौंदर्यप्रेम व घरगुती वस्तूंतून स्त्रियांची सक्रियता जाणवते.

आहार व जीवनशैलीबद्दल बोलायचे झाले तर गहू, जव, डाळी, भाजीपाला, फळे व मासे हे त्यांच्या आहारात होते. जनावरे पाळून दूध व मांसाचा उपयोग केला जात असे. खेळण्यात मातीची गाडी, बाहुल्या, प्राण्यांची पुतळीकामे आढळतात. मुलांच्या खेळण्यांतून त्यांचे बालपण साधेपणाने पण आनंदात व्यतीत होत असे हे दिसते.

सिंधू संस्कृतीचा ऱ्हास का झाला हा मोठा प्रश्न आहे. काही विद्वानांच्या मते, पुर व भूकंप यांसारख्या नैसर्गिक आपत्तीमुळे नगरे उद्ध्वस्त झाली. काहींच्या मते, आर्यांच्या आक्रमणामुळे संस्कृतीचा अंत झाला. तर काहींच्या मते, सिंधू नदीने आपला प्रवाह बदलल्याने शेती नष्ट झाली व लोक विस्थापित झाले. या सर्व कारणांचा संगम होऊन सिंधू संस्कृती हरवली असावी.

आजही हरप्पा व मोहनजोदडोच्या भग्नावशेषांमध्ये अनेक रहस्ये दडलेली आहेत. लिपी वाचता येत नसल्यामुळे त्या लोकांचे खरे स्वरूप, त्यांची राजकीय व्यवस्था, त्यांची भाषिक परंपरा अजूनही कोड्यात आहे. तरीसुद्धा मिळालेल्या पुराव्यांवरून असे स्पष्ट होते की सिंधू संस्कृती ही जगातील अत्यंत प्रगत व संपन्न संस्कृती होती. तिने पुढील भारतीय संस्कृतींना पाया घालून दिला. 

सिंधू संस्कृतीच्या नगरींमध्ये चाललेले गुपित जीवन आज आपल्याला केवळ अवशेषांतून डोकावता येते. परंतु त्या काळातील लोकांचे कौशल्य, त्यांची संघटना व त्यांचे वैज्ञानिक दृष्टीकोन यामुळेच ही संस्कृती मानवजातीच्या इतिहासातील एक अद्वितीय अध्याय ठरली आहे.

पुन्हा भेटूया पुढील भागात लवकरच जय भारत