प्राचीन समुद्री राक्षस – महासागराच्या गूढ गाभ्यातील भयकथा
मानवाच्या कल्पनाशक्तीला जशी पर्वतांची उंची भुरळ घालते, तशीच महासागराची अथांग गहराई त्याला भय आणि आकर्षणाने वेढून टाकते. हजारो वर्षांपूर्वी जेव्हा जहाजं केवळ लाकडाच्या फळ्यांवर आणि पालांच्या जोरावर विशाल समुद्र ओलांडत, तेव्हा समुद्र हा फक्त पाण्याचा विस्तार नव्हता, तर तो एक जिवंत, रहस्यमय आणि कधी कधी भयंकर अस्तित्व होता. त्या काळातील नाविक, मच्छीमार आणि प्रवासी आपल्या कथांमध्ये अशा जीवांचा उल्लेख करायचे, जे मानवी समजुतीच्या पलीकडचे होते – प्रचंड आकाराचे, विचित्र स्वरूपाचे, आणि इतके भयंकर की त्यांची फक्त आठवण सुद्धा अंगावर शहारे आणणारी असे. या कथांमधूनच जन्म घेतला “प्राचीन समुद्री राक्षस” या संकल्पनेचा.
भारतीय पुराणकथांमध्ये समुद्र नेहमीच देवता, राक्षस आणि अद्भुत प्राण्यांचे घर म्हणून वर्णिले गेले आहे. महाभारतातील तिमिंगिल हा असा एक समुद्री जीव आहे ज्याबद्दल सांगितले जाते की तो इतका विशाल होता की तो एका घोटात संपूर्ण जहाज गिळू शकतो
वरुणदेवाचे वाहन ‘मकर’ अर्धा मगर, अर्धा मासा अशा विचित्र स्वरूपात शिल्पकलेत आणि मंदिरांच्या द्वारांवर कोरलेले दिसते. भागवत पुराणातील शंखासुराची कथा तर अजूनही लोककथांमध्ये जिवंत आहे – ज्याने वेद चोरून समुद्राच्या तळाशी लपवले आणि विष्णूंना त्याला पराभूत करावे लागले. या सर्व कथांचा गाभा असा होता की समुद्र ही फक्त जलराशी नसून त्याच्या तळाशी अनाकलनीय शक्ती आणि जीव राहतात.
जगातील इतर संस्कृतींमध्येही अशीच भयावह समुद्री राक्षसांची वर्णने सापडतात. ग्रीक पुराणात स्किल्ला नावाची सहा डोक्यांची भीषण राक्षसीणी होती, जी खडकांच्या दरम्यानून येणाऱ्या जहाजांवर हल्ला करायची, तर तिच्या समोरच कॅरिब्डिस नावाचा जलभुंवर होता, जो संपूर्ण जहाजांना आपल्या भोवऱ्यात ओढून घेई. अशा भौगोलिक धोके त्या काळातील प्रवाशांनी राक्षसांच्या रूपात कल्पून आपल्या कथांमध्ये जतन केले. याच संस्कृतीत सेटस नावाचा प्रचंड समुद्री जीवही वर्णनात येतो, ज्याला पर्सियसने अँड्रोमेडाला वाचवण्यासाठी ठार केले.
उत्तर युरोपमधील नॉर्स लोकांच्या दंतकथांमध्ये तर समुद्राचा भयंकर सर्प जॉरमुंगंदर संपूर्ण पृथ्वीभोवती आपले शरीर गुंडाळून आहे अशी कल्पना आहे. क्रॅकेन नावाचा प्रचंड ऑक्टोपस किंवा स्क्विड, जो संपूर्ण जहाजाला समुद्राखाली खेचून नेत असे, याची कथा वायकिंग नाविकांमध्ये फार प्रसिद्ध होती. या राक्षसांच्या वर्णनांमध्ये इतका तपशील आहे की काहीवेळा असे वाटते की हे लोक खऱ्या प्राण्यांना भेटले होते आणि त्यांना पौराणिक रूप दिले.
पूर्वेकडील जपानी कथांमध्ये उमीबोजू नावाचा एक रहस्यमय समुद्री जीव आहे, ज्याचे काळे, टक्कल पडलेले डोके लाटांवर अचानक प्रकट होते आणि तो नाविकांच्या जहाजांना बुडवतो. चिनी संस्कृतीत लोंग नावाचे पाण्यात राहणारे ड्रॅगन हवामानावर नियंत्रण ठेवतात असे मानले जात असे. पॅसिफिक बेटांवरील कथांमध्ये तर निंगेन नावाच्या मानवी आकृतीसारख्या पण पूर्णपणे पांढऱ्या, बर्फाळ समुद्रातील विशाल जीवांचे उल्लेख आढळतात.
हे सर्व केवळ कल्पना आहेत का? विज्ञानाने अनेक कथांचे स्पष्टीकरण शोधले आहे. प्रचंड आकाराचे स्क्विड, 11 मीटरपर्यंत लांब ओरफिश, आणि काही प्रसंगी मोठ्या व्हेल्सना पाहून लोकांनी राक्षस समजल्याची शक्यता जास्त आहे. तरीही, महासागराचा जवळपास 80% भाग अजूनही अज्ञात आहे, त्यामुळे काही अनाकलनीय जीव खरोखर अस्तित्वात असू शकतात ही शक्यता पूर्णपणे नाकारता येत नाही. प्राचीन काळात समुद्रप्रवास धोकादायक होता, नेव्हिगेशन साधने कमी होती, आणि वादळे किंवा मोठ्या लाटा नाविकांसाठी घातक ठरू शकत. अशा वेळी जहाज बुडण्याचे कारण नाविकांना राक्षसाच्या हल्ल्यासारखे भासत असे, आणि तिथूनच या दंतकथांना जन्म मिळाला.
आजच्या आधुनिक जगात सुद्धा या प्राचीन समुद्री राक्षसांची छाया पॉप संस्कृतीत दिसते. चित्रपटांमध्ये क्रॅकेन ‘पायरेट्स ऑफ द कॅरिबियन’ मध्ये पुन्हा जिवंत झाला, गॉडझिला मालिकेत समुद्री दैत्यांना केंद्रस्थानी आणले गेले, तर मोआना सारख्या चित्रपटात पॉलिनेशियन समुद्री देवता आणि राक्षस रंगवले गेले. या कथा केवळ मनोरंजन नाहीत, तर त्या आपल्याला आठवण करून देतात की महासागर अजूनही रहस्यमय आहे, आणि त्याच्या गाभ्यात काय आहे हे जाणून घेण्याची आपली ओढ कायम राहील.
प्राचीन समुद्री राक्षसांच्या कथा या फक्त भीतीच्या गोष्टी नसून त्या मानवी मनातील अज्ञाताच्या आकर्षणाचे प्रतीक आहेत. त्या कथांमधून आपल्याला प्राचीन नाविकांची धैर्य, कल्पनाशक्ती आणि समुद्राशी असलेले नाते दिसते. विज्ञानाच्या प्रगतीनंतरही समुद्र हा अजूनही अनेक रहस्यांनी भरलेला आहे, आणि कदाचित कधीतरी एखाद्या खऱ्या समुद्री राक्षसाचा शोध लागला, तर त्या सर्व प्राचीन कथा केवळ दंतकथा नव्हत्या, हे सिद्ध होईल.
लवकरच पुन्हा भेटूया जय भारत
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत :
टिप्पणी पोस्ट करा