मोहनजोदडो शिक्षण पद्धती

 मोहनजोदडोची शिक्षण पद्धती – सविस्तर माहिती

सिंधू खोऱ्याची संस्कृती ही जगातील सर्वात प्रगत आणि नियोजित संस्कृतींपैकी एक मानली जाते. तिच्या कोंदणात मोहनजोदडो या नगराचे स्थान विशेष होते. आजच्या पाकिस्तानातील सिंध प्रांतात असलेले हे शहर सुमारे इ.स.पू. २५०० च्या आसपास फुलले. येथे झालेल्या पुरातत्व उत्खननातून आपल्याला केवळ नगररचना, व्यापार आणि कारागिरीची नव्हे तर शिक्षणपद्धतीचीही मौल्यवान माहिती मिळते. जरी या संस्कृतीचा लिखित इतिहास आपल्याला वाचता येत नाही, कारण त्यांची लिपी अद्याप उलगडलेली नाही, तरीही उत्खननातील साधने, इमारती, वस्तू आणि त्यांच्या मांडणीवरून त्यांच्या शिक्षणव्यवस्थेचे स्वरूप स्पष्ट होते.

मोहनजोदडोमधील शिक्षण पद्धती ही केवळ अक्षरज्ञानापुरती मर्यादित नव्हती. त्या काळात मुलांना घरातूनच प्राथमिक ज्ञान दिले जात असे. आई-वडील त्यांना बोलणे, वर्तन, धार्मिक रीतिरिवाज, घरगुती कामकाज यांचे धडे देत. पण नगरातील शिक्षण हे केवळ कौटुंबिक पातळीवर न थांबता, विशेष ठिकाणी आयोजित केले जात असे. या ठिकाणांना आपण गुरुकुल किंवा शाळेसारखे मानू शकतो. या शाळांमध्ये मुलांना लेखनकला शिकवली जात असे. हडप्पा लिपीच्या चिन्हांचा वापर करण्याचे कौशल्य येथे दिले जाई. त्या काळात कागदाचा शोध लागलेला नसल्याने मुलांना मातीच्या फळ्यांवर स्टायलससारख्या साधनांनी लिहिण्याचा सराव केला जाई.

इमेज

गणित शिक्षणालाही त्या काळात मोठे महत्त्व होते. व्यापार, बांधकाम आणि शेती यासाठी अचूक मोजमाप गरजेचे असल्याने मुलांना गणना, मोजमाप आणि वजनकाट्यांचा वापर शिकवला जाई. त्याचबरोबर भूगोलासारखी माहितीही दिली जाई — जसे की नद्या, समुद्र, हवामान आणि व्यापारमार्गांची ओळख. समाजातील व्यापारी वर्गाला भविष्यात याचा मोठा उपयोग होत असे.

शिक्षण केवळ पुस्तकापुरते (किंवा त्यांच्या काळातील मातीच्या फळ्यांपुरते) मर्यादित नव्हते. व्यवहारकुशलता विकसित करण्यासाठी विविध हस्तकला, धातुकाम, मातीची भांडी बनवणे, शिल्पकला, मोत्यांच्या माळा विणणे यांचे प्रशिक्षणही दिले जात असे. कारागीर मुलांना प्रत्यक्ष काम दाखवून, हात धरून शिकवत. अशा प्रकारे त्या काळातील शिक्षण पद्धतीत सैद्धांतिक आणि व्यवहारिक ज्ञानाचा सुंदर समन्वय दिसतो.

इमेज

शिक्षकांचा समाजात विशेष मान होता. ते अनुभवी, विद्वान आणि नैतिक दृष्ट्या स्वच्छ प्रतिमा असलेले असत. शिक्षकांना विद्यार्थ्यांकडून आणि पालकांकडून आदर मिळत असे. त्यांच्या निर्वाहासाठी कधीकधी अन्नधान्य, कपडे किंवा वस्तू स्वरूपात मानधन दिले जात असे. हे मानधन समाजातील विविध वर्गांनी एकत्रितपणे उचललेले असे, ज्यातून शिक्षकांचे महत्व स्पष्ट होते.

मोहनजोदडोच्या शिक्षणात स्त्रियांची भूमिकाही नाकारता येत नाही. काही पुरावे असे सुचवतात की मुलींनाही घरातून व काही वेळा औपचारिक ठिकाणी शिक्षण मिळत असे. त्यांना संगीत, नृत्य, घरगुती व्यवस्थापन तसेच काही कारागिरीचे प्रशिक्षण दिले जात असे. यामुळे समाजातील स्त्रियांचा सांस्कृतिक व आर्थिक जीवनातही सहभाग राहिला.

इमेज 

शिक्षणाची पद्धत सामूहिक होती. एकाच ठिकाणी काही मुलांना एकत्र शिकवले जात असे, ज्यामुळे गटामध्ये शिकण्याची सवय लागे. प्रश्नोत्तरांच्या माध्यमातून आणि पुनरावृत्तीच्या सरावातून ज्ञान दृढ केले जाई. जरी त्या काळी मुद्रणयंत्र नव्हते, तरीही चित्रांद्वारे आणि प्रतीकांच्या माध्यमातून माहिती मुलांच्या मनात पक्की केली जाई.

मोहनजोदडोतील शिक्षणाचा समाजावर मोठा परिणाम झाला. उत्तम कौशल्य असलेले व्यापारी, कारागीर आणि अभियंते तयार झाले. नगररचनेतील प्रगत जलनिस्सारण व्यवस्था, अचूक मोजमापावर आधारित इमारती, सुस्थितीत असलेले बाजार आणि वस्त्रोद्योग हे या शिक्षणपद्धतीचेच परिणाम होते. आजच्या काळाशी तुलना केली तर साधने आणि तंत्रज्ञान बदलले असले तरी ज्ञानाची मूलभूत रचना — म्हणजे वाचन, लेखन, गणित, व्यवहारिक कौशल्य आणि नैतिक मूल्ये — ही त्याच मूळावर आधारलेली आहे.

म्हणूनच, मोहनजोदडोची शिक्षण पद्धती ही केवळ इतिहासाचा एक भाग नाही, तर प्राचीन समाजातील ज्ञान, संस्कृती आणि प्रगतीचे प्रतिबिंब आहे. तिचा अभ्यास केल्याने आपल्याला केवळ भूतकाळाची ओळख होत नाही, तर आजच्या शिक्षणव्यवस्थेत कोणते घटक शाश्वत आहेत हेही समजते.

पुन्हा भेटूया पुढल्या भागात लवकरच जय भारत