प्राचीन भारताचे शिक्षण

                 प्राचीन भारताची शिक्षण पद्धती

प्राचीन भारताला 'विद्येचे माहेरघर' असे म्हटले जाते. इथेच शिक्षणाचा पाया घालण्यात आला आणि जगातील अनेक थोर विद्यापीठांची स्थापना झाली. तक्षशिला, नालंदा, विक्रमशिला यांसारखी महान शिक्षणसंस्था याच मातीत निर्माण झाली. शिक्षण केवळ ज्ञानार्जनासाठी नव्हे, तर चारित्र्य घडवण्यासाठी व आत्मविकासासाठी असते, हे तत्वज्ञान भारताने जगाला शिकवले.

वेदकाळीन शिक्षण पद्धती 

वेदकाळात (सुमारे इ.स.पू. 1500 ते 500) शिक्षण ही एक धार्मिक व सामाजिक जबाबदारी मानली जात होती. शिक्षणाचे मुख्य उद्दिष्ट आत्मज्ञान प्राप्त करणे हे होते. वेद, उपनिषद, ब्राह्मण ग्रंथ, आरण्यक ग्रंथ ही शिक्षणाची मुख्य साधने होती. गुरु-शिष्य परंपरेवर आधारित गुरुकुल व्यवस्था प्रचलित होती.

इमेज

गुरुकुल व्यवस्था 

विद्यार्थी गुरुंच्या आश्रमात राहून शिक्षण घेत.

शिक्षण पूर्ण होईपर्यंत विद्यार्थ्याला गुरुकुलात राहणे बंधनकारक असे.

गुरूला ‘गुरुदक्षिणा’ देणे ही शिष्याची आद्य कर्तव्ये मानली जात.

शिक्षण हे विनामूल्य दिले जाई, परंतु त्यामागे शिस्त व कठोर परिश्रम आवश्यक असे.

शिक्षणाची प्रमुख विषय:

वेद व वेदांग

संस्कृत व्याकरण (पाणिनीचे अष्टाध्यायी)

तत्वज्ञान, नैतिकता, धर्मशास्त्र

गणित, ज्योतिषशास्त्र

धनुर्विद्या, युद्धकला

संगीत व नृत्य इत्यादी कला

बौद्ध कालीन शिक्षण पद्धती :

बौद्ध धर्माचा प्रभाव वाढल्यानंतर (इ.स.पू. 6वा ते इ.स. 5वा शतक) शिक्षण व्यवस्था अधिक व्यापक व लोकाभिमुख झाली. बौद्ध भिक्षूंनी विहारांमध्ये शिक्षणसंस्था स्थापन केल्या.

प्रमुख शिक्षण संस्था :

तक्षशिला विद्यापीठ : जगातील पहिले आंतरराष्ट्रीय विद्यापीठ. येथे विविध देशांतील विद्यार्थी येत असत.

इमेज

नालंदा विद्यापीठ : इ.स. 5व्या शतकात स्थापन. येथे 10,000 हून अधिक विद्यार्थी व 2,000 शिक्षक होते.

विक्रमशिला विद्यापीठ : बौद्ध अध्ययनाचे एक मोठे केंद्र.

बौद्ध शिक्षण पद्धतीची वैशिष्ट्ये :

बौद्ध भिक्षूंनी शिक्षणात सर्वसामान्य लोकांचा समावेश केला.

पाली व संस्कृत भाषेत शिक्षण.

तत्वज्ञान, न्यायशास्त्र, आयुर्वेद, धातुशास्त्र, वास्तुशास्त्र आदी विषय शिकवले जात.

वादविवाद व चर्चेच्या माध्यमातून विद्यार्थ्यांचा बौद्धिक विकास केला जाई.

प्राचीन भारतातील शिक्षणाचे तत्त्वज्ञान :

1. चरित्र घडवणे 

विद्यार्थ्याचा केवळ बौद्धिक विकास नव्हे तर नैतिक व आध्यात्मिक घडणूक ही शिक्षणाचे मुख्य उद्दिष्ट होते. ‘सा विद्या या विमुक्तये’ (ज्ञान हेच मुक्तीचे साधन आहे) हे तत्त्वज्ञान मानले जात होते.

2. आचरण व नीतिमत्ता :

शिस्त, संयम, आदर, अहिंसा, सत्य हे विद्यार्थ्यांना शिकवले जाई.

3. ज्ञान व कौशल्ये :

गणित, विज्ञान, ज्योतिषशास्त्र, कला, युद्धकला याबरोबरच जीवनोपयोगी कौशल्ये विद्यार्थ्यांना शिकवली जात.

4. स्वावलंबन :

विद्यार्थ्यांना स्वयंपूर्ण बनवण्यासाठी गुरुकुलात कामधंद्याचे शिक्षण दिले जाई.

स्त्रियांचे शिक्षण :

ऋग्वेदकालीन स्त्रियांना शिक्षण घेण्याचा अधिकार होता.

गार्गी, मैत्रेयी, अपाला यांसारख्या विदुषी स्त्रिया प्राचीन भारतात प्रसिद्ध होत्या.

नंतरच्या काळात सामाजिक बदलांमुळे स्त्री शिक्षणावर बंधने आली, परंतु बौद्ध धर्माच्या प्रभावामुळे पुन्हा स्त्रियांना शिक्षणाच्या संधी मिळाल्या.

प्राचीन भारतातील शिक्षणाची वैशिष्ट्ये :

वैशिष्ट्ये स्पष्टीकरण

गुरुकुल पद्धत विद्यार्थी गुरुंच्या आश्रमात राहून शिक्षण घेत.

चरित्र घडवणारे शिक्षण नैतिक मूल्ये, साधुता, व्रत-नियम शिकवले जात.

विनामूल्य शिक्षण शिक्षण हे गुरुकृपेमुळे मिळत असे, शुल्क घेतले जात नसे.

व्यावहारिक शिक्षण जीवनोपयोगी कौशल्ये व कर्मशिक्षण दिले जाई.

धर्म व तत्वज्ञानाचा अभ्यास वेद, उपनिषद, बौद्ध ग्रंथ, न्यायशास्त्र शिकवले जाई.

प्राचीन भारताच्या शिक्षण पद्धतीची जागतिक प्रभाव :

प्राचीन भारतातील शिक्षणपद्धतीचा प्रभाव चीन, तिबेट, श्रीलंका, जपान, कोरिया इत्यादी देशांवर झाला. नालंदा व तक्षशिला विद्यापीठात अनेक परदेशी विद्यार्थी शिकायला येत असत. भारताने गणित, शून्याची संकल्पना, त्रिकोणमिती, आयुर्वेद, योगविद्या यासारख्या ज्ञानशाखा जगाला दिल्या

इमेज

प्राचीन भारताची शिक्षणपद्धती केवळ पुस्तकी ज्ञानापुरती मर्यादित नव्हती, तर ती व्यक्तिमत्त्व विकास, आत्मज्ञान व समाजसेवा या उच्च उद्दिष्टांसाठी होती. आजच्या काळातही या शिक्षणपद्धतीतील मूल्ये व तत्त्वज्ञान अत्यंत महत्त्वाचे आहे. नव्या पिढीला या आदर्श शिक्षण परंपरेची ओळख करून देणे ही काळाची गरज आहे.

पुन्हा भेटूया पुढल्या भागात जय भारत