मोहन जोदडो

 मोहनजोदडो – इतिहासाची साक्ष देणारे हरवलेले शहर

मोहनजोदडो, सिंधु संस्कृतीच्या हृदयातील एक अद्वितीय प्राचीन नगर, आजही मानवजातीच्या इतिहासातील सर्वात महान नागरी उपलब्धींपैकी एक मानले जाते. सुमारे इ.स.पू. 2500 च्या सुमारास वसलेले हे नगर आजच्या पाकिस्तानातील सिंध प्रांतात, सिंधु नदीच्या काठावर वसलेले होते. "मोहनजोदडो" या नावाचा अर्थ स्थानिक सिंधी भाषेत "मृतांचे टेकाड" असा होतो, ज्यामुळे या स्थळाशी जोडलेल्या हजारो वर्षांच्या रहस्याचा आणि इतिहासाचा प्रत्यय येतो. हे नगर सिंधु संस्कृतीचा महत्त्वाचा भाग होते, जी इजिप्शियन आणि मेसोपोटेमियन संस्कृतीइतकीच प्राचीन व प्रगत होती.

इमेज

मोहनजोदडोचे अवशेष पाहताना असे वाटते की येथे राहणारे लोक केवळ व्यापार व शेतीतच नव्हे, तर नगर नियोजन, पाणीपुरवठा व्यवस्था, मलनिस्सारण आणि वास्तुकलेतही अत्यंत प्रगत होते. येथे आढळणारे विटांचे रस्ते, व्यवस्थित आखणी केलेले घरांचे रांगेत बांधकाम, जलसाठ्याच्या सुविधा आणि नाल्यांची जाळी पाहून संशोधक आजही थक्क होतात. घरांचे बांधकाम भाजलेल्या विटांपासून केलेले होते, जे टिकाऊ व हवामानास प्रतिकारक होते. अनेक घरांमध्ये दोन मजले होते, तसेच आंतरिक विहिरी व स्नानगृह होती, ज्यामुळे व्यक्तिगत स्वच्छतेला किती महत्त्व दिले जात होते हे स्पष्ट होते.

मोहनजोदडोमधील सर्वात प्रसिद्ध वास्तू म्हणजे "ग्रेट बाथ" – एक भव्य सार्वजनिक स्नानगृह, ज्याचे बांधकाम जलरोधक विटा व डांबर वापरून केले गेले होते. हे स्नानगृह धार्मिक विधी किंवा सामाजिक समारंभासाठी वापरले जात असावे, असे मानले जाते. याशिवाय शहरात धान्याचे कोठारे, प्रशासकीय इमारती आणि व्यापारासाठी मोकळी बाजारपेठ होती.

इमेज 

व्यापार हा मोहनजोदडोच्या जीवनाचा महत्त्वाचा भाग होता. येथे तयार होणारे मण्यांचे दागिने, मातीची भांडी, शिल्पकला आणि धातुकाम उच्च दर्जाचे होते आणि मेसोपोटेमिया सारख्या दूरवरच्या संस्कृतींशी व्यापार चालत होता. पुरातत्व उत्खननातून आढळलेल्या शिक्क्यांवर बैल, गेंडा, हत्ती, वाघ इत्यादी प्राण्यांची आकृती कोरलेली आहे, ज्यावरून ते लोक प्राणी, शेती व निसर्गाशी घट्ट नात्याने जोडलेले होते हे स्पष्ट होते.

इमेज

धार्मिक दृष्टिकोनातून पाहता, मोहनजोदडोतील लोक कदाचित निसर्गपूजक असावेत. मातृदेवीच्या मूर्ती, जनावरांच्या आकृत्या आणि "पशुपती"सारख्या देवतेच्या प्रतिमा यावरून त्यांचे श्रद्धास्थान दिसते. तरीसुद्धा, लिखित पुराव्यांचा अभाव असल्यामुळे त्यांच्या धार्मिक आचारविचारांबद्दल आजही अनेक गोष्टी अनुत्तरित आहेत. सिंधु संस्कृतीची लिपी आजतागायत उलगडली गेलेली नाही, त्यामुळे त्यांच्या भाषेचा व इतिहासाचा बराचसा भाग अद्याप गूढच राहिला आहे.

मोहनजोदडोचे पतन कसे झाले हा प्रश्न संशोधकांना आजही सतावतो. काही विद्वानांच्या मते, सिंधु नदीचा प्रवाह बदलल्यामुळे येथील पाणीपुरवठा आणि शेतीची व्यवस्था कोलमडली. तर काहींच्या मते, हवामानातील बदल, दुष्काळ, किंवा बाह्य आक्रमण यामुळे हे नगर ओस पडले. उत्खननातून आढळलेल्या काही सांगाड्यांवर हिंसाचाराचे खुणा दिसतात, पण हे आक्रमणाचे पुरावे आहेत की अंतर्गत संघर्षाचे, हे निश्चित सांगता येत नाही.

इमेज

1922 मध्ये भारतीय पुरातत्वतज्ज्ञ राखलदास बॅनर्जी यांनी मोहनजोदडोचे उत्खनन सुरू केले आणि जगासमोर या अद्भुत संस्कृतीचे दर्शन घडवले. त्यानंतर अनेक दशकांच्या संशोधनातून येथे सापडलेले अवशेष, साधने, दागिने, भांडी, शिल्पकला आणि वास्तुकलेचे नमुने यामुळे मानवाच्या नागरी विकासातील ही संस्कृती एक महत्त्वाचा टप्पा होती हे सिद्ध झाले.

आज मोहनजोदडो युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांमध्ये समाविष्ट आहे. मात्र, हवामानातील बदल, पाण्याची झीज, पर्यटनामुळे होणारे नुकसान आणि योग्य संवर्धनाचा अभाव यामुळे या स्थळावर धोका निर्माण झाला आहे. पुरातत्त्व विभाग आणि आंतरराष्ट्रीय संस्था एकत्र येऊन या अमूल्य वारशाचे संरक्षण करण्यासाठी प्रयत्नशील आहेत.

मोहनजोदडो ही केवळ अवशेषांची जागा नाही, तर ती आपल्याला सांगते की हजारो वर्षांपूर्वीचे मानवही संघटित समाजात, सुव्यवस्थित नियम व प्रगत तंत्रज्ञानासह जीवन जगत होते. हे शहर त्या काळच्या लोकांच्या कल्पकतेचे, मेहनतीचे आणि संस्कृतीप्रेमाचे प्रतीक आहे. आज आपण त्याचे संरक्षण केले नाही, तर भविष्यातील पिढ्यांना हा सुवर्ण इतिहास केवळ पुस्तकांमधूनच पाहावा लागेल. त्यामुळे मोहनजोदडो ही मानवजातीची एक अमूल्य धरोहर म्हणून आपण जतन करणे हेच आपल्या संस्कृतीचे खरे ऋण फेडणे ठरेल.