Indian history

सिंधू संस्कृतीचे गुपित जीवन : हरवलेल्या नगरींच्या कथा

सिंधू नदीच्या सुपीक दरीत सुमारे पाच हजार वर्षांपूर्वी उदयास आलेली सिंधू संस्कृती ही मानवजातीच्या इतिहासातील सर्वात प्राचीन व रहस्यमय संस्कृतींपैकी एक मानली जाते. या संस्कृतीने केवळ भारतीय उपखंडालाच नव्हे तर संपूर्ण जगाला भुरळ घातली आहे. हरप्पा आणि मोहनजोदडो या नगरींच्या भग्नावशेषांतून मिळालेली माहिती ही त्या काळातील लोकांच्या दैनंदिन जीवनाचा, त्यांच्या कला, व्यापार, राजकीय व्यवस्था व धार्मिक आस्थांचा मौल्यवान पुरावा आहे. मात्र अजूनही अनेक प्रश्न अनुत्तरित राहिलेले आहेत. या संस्कृतीचे लोक कोण होते, त्यांचा लोप का झाला, त्यांची भाषा व लिपी का वाचता येत नाही – हे सारे प्रश्न आजही विद्वानांना भेडसावत आहेत.

सिंधू संस्कृतीतील जीवन अतिशय शिस्तबद्ध, संघटित आणि प्रगत होते. शहरांचे आराखडे इतके परिपूर्ण होते की आजच्या आधुनिक शहरांनाही लाजवतील. रस्ते सरळ रेषेत आखलेले होते, नाल्यांची व्यवस्था भूमिगत पद्धतीने केलेली होती आणि प्रत्येक घराला नळ व जलनिस्सारणाची सोय होती. या संस्कृतीतील लोक स्वच्छतेला आणि आरोग्याला प्रचंड महत्त्व देत असावेत हे यातून स्पष्ट होते. मोहनजोदडोतील 'महान स्नानगृह' हे जगातील पहिले सार्वजनिक स्नानगृह मानले जाते. आजपासून हजारो वर्षांपूर्वी एवढ्या वैज्ञानिक पद्धतीने बांधकाम करणे ही त्या काळातील अभियांत्रिकी कौशल्याची साक्ष आहे.

सिंधू संस्कृतीतील घरे मुख्यतः विटांनी बांधलेली होती. विटा एकाच आकाराच्या, मापाच्या आणि समांतर रचनेत वापरलेल्या असल्याने त्यांचा उत्पादन उद्योग व्यवस्थित पद्धतीने चालत असावा. घरांच्या आत खोल्या, अंगणे आणि साठवणुकीसाठी कोठारे असत. काही घरांना वरची मजलीही होती. यावरून या लोकांचे जीवनमान उच्च दर्जाचे होते हे दिसते. बाजारपेठा आखून बांधलेल्या होत्या, जिथे धान्य, वस्त्र, धातू व दागिन्यांचा व्यापार होत असे. सोन्या-चांदीचे दागिने, मौल्यवान दगड, हस्तकला व मृद्पात्रे ही त्या काळातील उच्च अभिरुची दाखवतात.

सिंधू संस्कृतीतील लोकांचा व्यापार भारतापुरताच मर्यादित नव्हता. मेसोपोटेमिया, इजिप्त व इराणशी त्यांचे व्यापारी संबंध होते याचे पुरावे मिळाले आहेत. 

शंख, हत्ती-दात, मौल्यवान दगड यांची निर्यात होत असे तर धातू, लाकूड व इतर वस्तूंची आयात होत असे. मोहरांवर उमटवलेली शिक्कामोर्तब चिन्हे ही व्यापारातील विश्वासार्हतेची खूण होती. त्या शिक्क्यांवर बैल, हत्ती, वाघ, गेंडा, गेंडे, युनिकॉर्नसारखे प्राणी आढळतात. मात्र त्यावरील लिपी अजूनही वाचली गेलेली नाही. जर ही लिपी वाचण्यात यश मिळाले तर सिंधू संस्कृतीचे गुपित जीवन पूर्णपणे उलगडेल.

धार्मिक जीवनाबद्दल बोलायचे झाले तर येथे निसर्गपूजा, प्राणिपूजा व माता देवीची उपासना प्रचलित होती. उत्खननात आढळलेल्या मातृदेवतेच्या मूर्ती, पशुपतीसारख्या मूर्ती, पवित्र वृक्ष यांवरून त्यांची धार्मिक आस्था स्पष्ट होते. पशुपतीची मूर्ती ही नंतरच्या काळातील शैव परंपरेचे बीज मानली जाते. तसेच अश्वत्थ, वटवृक्ष, बैल व इतर प्राण्यांची पूजा केली जात असे. या धर्माचा केंद्रबिंदू प्रजननशक्ती व निसर्गचक्राशी निगडित होता.

सिंधू संस्कृतीतील लोकांचे सामाजिक जीवन तुलनेने शांततामय व सुसंवादी होते असे मानले जाते. मोठे राजे किंवा युद्धाचे पुरावे फारसे सापडले नाहीत. यावरून असे दिसते की ते लोक शांततेने, संघटित जीवन जगत होते. त्यांच्या समाजात कारागीर, व्यापारी, शेतकरी, अधिकारी असे विविध स्तर होते. स्त्रियांची समाजातील भूमिका महत्त्वाची होती. दागिन्यांची आवड, सौंदर्यप्रेम व घरगुती वस्तूंतून स्त्रियांची सक्रियता जाणवते.

आहार व जीवनशैलीबद्दल बोलायचे झाले तर गहू, जव, डाळी, भाजीपाला, फळे व मासे हे त्यांच्या आहारात होते. जनावरे पाळून दूध व मांसाचा उपयोग केला जात असे. खेळण्यात मातीची गाडी, बाहुल्या, प्राण्यांची पुतळीकामे आढळतात. मुलांच्या खेळण्यांतून त्यांचे बालपण साधेपणाने पण आनंदात व्यतीत होत असे हे दिसते.

सिंधू संस्कृतीचा ऱ्हास का झाला हा मोठा प्रश्न आहे. काही विद्वानांच्या मते, पुर व भूकंप यांसारख्या नैसर्गिक आपत्तीमुळे नगरे उद्ध्वस्त झाली. काहींच्या मते, आर्यांच्या आक्रमणामुळे संस्कृतीचा अंत झाला. तर काहींच्या मते, सिंधू नदीने आपला प्रवाह बदलल्याने शेती नष्ट झाली व लोक विस्थापित झाले. या सर्व कारणांचा संगम होऊन सिंधू संस्कृती हरवली असावी.

आजही हरप्पा व मोहनजोदडोच्या भग्नावशेषांमध्ये अनेक रहस्ये दडलेली आहेत. लिपी वाचता येत नसल्यामुळे त्या लोकांचे खरे स्वरूप, त्यांची राजकीय व्यवस्था, त्यांची भाषिक परंपरा अजूनही कोड्यात आहे. तरीसुद्धा मिळालेल्या पुराव्यांवरून असे स्पष्ट होते की सिंधू संस्कृती ही जगातील अत्यंत प्रगत व संपन्न संस्कृती होती. तिने पुढील भारतीय संस्कृतींना पाया घालून दिला. 

सिंधू संस्कृतीच्या नगरींमध्ये चाललेले गुपित जीवन आज आपल्याला केवळ अवशेषांतून डोकावता येते. परंतु त्या काळातील लोकांचे कौशल्य, त्यांची संघटना व त्यांचे वैज्ञानिक दृष्टीकोन यामुळेच ही संस्कृती मानवजातीच्या इतिहासातील एक अद्वितीय अध्याय ठरली आहे.

पुन्हा भेटूया पुढील भागात लवकरच जय भारत

              प्राचीन काळातील वाघांचे अस्तित्व

भारतात वाघांचे अस्तित्व हजारो वर्षांपूर्वीपासून आहे. सिंधू संस्कृतीतील मोहरांवर वाघाचे चित्रण आढळते, ज्यातून असे दिसते की त्या काळात वाघ मानवांच्या जीवनात महत्त्वाचे स्थान राखत होते. ऋग्वेदात "व्याघ्र" या शब्दाचा उल्लेख आढळतो, ज्यातून वाघाची ताकद, शौर्य आणि वेग यांचे वर्णन केलेले आहे.

प्राचीन भारतीय शिल्पकलेत आणि मंदिरे शिल्पांमध्ये वाघाचे चित्रण वारंवार दिसते. देवी दुर्गा वाघावर आरूढ झालेली प्रतिमा ही हिंदू धार्मिक कलाकृतींचा अविभाज्य भाग आहे. या प्रतिमेत वाघ हा केवळ वाहन नसून, शक्ती, साहस आणि विजयाचे प्रतीक आहे.

मध्ययुगीन भारत आणि वाघ 

मध्ययुगीन भारतात वाघांचा इतिहास राजेशाहीशी घट्ट जोडलेला होता. मुघल सम्राट, मराठा सरदार आणि इतर प्रादेशिक राजे वाघांच्या शिकारीत रस घेत असत. अकबराच्या दरबारात वाघांच्या शिकारींचे सविस्तर वर्णन आढळते. शिकारीला त्या काळात राजघराण्याचा पराक्रम आणि प्रतिष्ठेचे प्रतीक मानले जात होते.

मुघल चित्रकलेत वाघांच्या शिकारींचे अनेक सुंदर आणि रंगीत चित्रण आढळते. या चित्रांत वाघाची क्रूरता, चपळता आणि सौंदर्य यांचे उत्कृष्ट दर्शन घडते.

ब्रिटिश काळातील वाघांची दुर्दशा

ब्रिटिश राजवटीत वाघांच्या लोकसंख्येत प्रचंड घट झाली. ब्रिटिश अधिकारी, महाराजे आणि उच्चभ्रू वर्गासाठी वाघांची शिकार हा एक प्रतिष्ठेचा खेळ बनला. रेल्वेच्या आगमनामुळे वनक्षेत्रांपर्यंत सहज पोहोचणे शक्य झाले आणि मोठ्या प्रमाणावर वाघांची हत्या झाली.

अनेक ब्रिटिश अधिकाऱ्यांनी आपल्या "शिकारी दिनदर्शिका" (Hunting Diaries) मध्ये एका मोसमात शेकडो वाघांचा वध केल्याचे नमूद केले आहे. त्या काळात वाघांची कातडी, दात आणि नखे यांना मोठी किंमत होती, त्यामुळे बेकायदेशीर शिकार मोठ्या प्रमाणावर होत असे.

स्वातंत्र्यानंतरचे बदल

भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर वाघांचे महत्त्व पुन्हा अधोरेखित झाले. 1973 मध्ये तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्या नेतृत्वाखाली "प्रोजेक्ट टायगर" सुरू करण्यात आला. या योजनेअंतर्गत वाघांसाठी सुरक्षित अभयारण्ये आणि राखीव वनक्षेत्रे तयार करण्यात आली.

प्रोजेक्ट टायगरच्या प्रारंभी भारतात फक्त सुमारे 1800 वाघ उरले होते, परंतु संरक्षण उपाययोजनांमुळे त्यांची संख्या हळूहळू वाढू लागली.

सांस्कृतिक आणि धार्मिक महत्त्व

भारतीय लोककथांमध्ये वाघ हा पराक्रम, निडरता आणि निसर्गाची शक्ती यांचे प्रतीक आहे. बंगाल आणि उत्तर-पूर्व भारतातील अनेक आदिवासी जमाती वाघाला देवता मानतात. त्यांचा असा विश्वास असतो की वाघ जंगलाचा रक्षक आहे.

आधुनिक काळातील वाघांचे आव्हान

आज वाघांच्या जगण्यासमोर अनेक आव्हाने आहेत

जंगलतोड आणि नैसर्गिक अधिवासाचा नाश

मानवी अतिक्रमण

बेकायदेशीर शिकारी

हवामान बदलामुळे अधिवासातील बदल

भारतातील प्रमुख वाघ अभयारण्ये

1. रणथंबोर नॅशनल पार्क – राजस्थान

2. बंधवगढ नॅशनल पार्क – मध्य प्रदेश

3. जिम कॉर्बेट नॅशनल पार्क – उत्तराखंड

4. कान्हा नॅशनल पार्क – मध्य प्रदेश

5. सुंदरबन – पश्चिम बंगाल

वाघ संवर्धनाचे भविष्य

तंत्रज्ञान, ड्रोन सर्वेक्षण, जीनोमिक अभ्यास आणि स्थानिक समुदायांचा सहभाग यामुळे वाघांच्या संवर्धनात चांगली प्रगती होत आहे. 2023 मध्ये भारताने 3167 वाघांची संख्या जाहीर केली, जी जगातील एकूण वाघांच्या 75% आहे.

भारतीय वाघांचा इतिहास हा आपल्या संस्कृती, पर्यावरण आणि राष्ट्रीय अभिमानाचा एक अनमोल वारसा आहे. त्यांचे संरक्षण करणे ही केवळ पर्यावरणीय जबाबदारी नसून आपल्या पुढील पिढ्यांसाठी दिलेली एक अमूल्य भेट आहे 

माहिती आवडल्यास शेअर करा कमेंट करा लाईक करा 

पुन्हा भेटूया पुढल्या भागात लवकरच जय भारत

 प्राचीन समुद्री राक्षस – महासागराच्या गूढ गाभ्यातील भयकथा

मानवाच्या कल्पनाशक्तीला जशी पर्वतांची उंची भुरळ घालते, तशीच महासागराची अथांग गहराई त्याला भय आणि आकर्षणाने वेढून टाकते. हजारो वर्षांपूर्वी जेव्हा जहाजं केवळ लाकडाच्या फळ्यांवर आणि पालांच्या जोरावर विशाल समुद्र ओलांडत, तेव्हा समुद्र हा फक्त पाण्याचा विस्तार नव्हता, तर तो एक जिवंत, रहस्यमय आणि कधी कधी भयंकर अस्तित्व होता. त्या काळातील नाविक, मच्छीमार आणि प्रवासी आपल्या कथांमध्ये अशा जीवांचा उल्लेख करायचे, जे मानवी समजुतीच्या पलीकडचे होते – प्रचंड आकाराचे, विचित्र स्वरूपाचे, आणि इतके भयंकर की त्यांची फक्त आठवण सुद्धा अंगावर शहारे आणणारी असे. या कथांमधूनच जन्म घेतला “प्राचीन समुद्री राक्षस” या संकल्पनेचा.

भारतीय पुराणकथांमध्ये समुद्र नेहमीच देवता, राक्षस आणि अद्भुत प्राण्यांचे घर म्हणून वर्णिले गेले आहे. महाभारतातील तिमिंगिल हा असा एक समुद्री जीव आहे ज्याबद्दल सांगितले जाते की तो इतका विशाल होता की तो एका घोटात संपूर्ण जहाज गिळू शकतो

 वरुणदेवाचे वाहन ‘मकर’ अर्धा मगर, अर्धा मासा अशा विचित्र स्वरूपात शिल्पकलेत आणि मंदिरांच्या द्वारांवर कोरलेले दिसते. भागवत पुराणातील शंखासुराची कथा तर अजूनही लोककथांमध्ये जिवंत आहे – ज्याने वेद चोरून समुद्राच्या तळाशी लपवले आणि विष्णूंना त्याला पराभूत करावे लागले. या सर्व कथांचा गाभा असा होता की समुद्र ही फक्त जलराशी नसून त्याच्या तळाशी अनाकलनीय शक्ती आणि जीव राहतात.

जगातील इतर संस्कृतींमध्येही अशीच भयावह समुद्री राक्षसांची वर्णने सापडतात. ग्रीक पुराणात स्किल्ला नावाची सहा डोक्यांची भीषण राक्षसीणी होती, जी खडकांच्या दरम्यानून येणाऱ्या जहाजांवर हल्ला करायची, तर तिच्या समोरच कॅरिब्डिस नावाचा जलभुंवर होता, जो संपूर्ण जहाजांना आपल्या भोवऱ्यात ओढून घेई. अशा भौगोलिक धोके त्या काळातील प्रवाशांनी राक्षसांच्या रूपात कल्पून आपल्या कथांमध्ये जतन केले. याच संस्कृतीत सेटस नावाचा प्रचंड समुद्री जीवही वर्णनात येतो, ज्याला पर्सियसने अँड्रोमेडाला वाचवण्यासाठी ठार केले.

उत्तर युरोपमधील नॉर्स लोकांच्या दंतकथांमध्ये तर समुद्राचा भयंकर सर्प जॉरमुंगंदर संपूर्ण पृथ्वीभोवती आपले शरीर गुंडाळून आहे अशी कल्पना आहे. क्रॅकेन नावाचा प्रचंड ऑक्टोपस किंवा स्क्विड, जो संपूर्ण जहाजाला समुद्राखाली खेचून नेत असे, याची कथा वायकिंग नाविकांमध्ये फार प्रसिद्ध होती. या राक्षसांच्या वर्णनांमध्ये इतका तपशील आहे की काहीवेळा असे वाटते की हे लोक खऱ्या प्राण्यांना भेटले होते आणि त्यांना पौराणिक रूप दिले.

पूर्वेकडील जपानी कथांमध्ये उमीबोजू नावाचा एक रहस्यमय समुद्री जीव आहे, ज्याचे काळे, टक्कल पडलेले डोके लाटांवर अचानक प्रकट होते आणि तो नाविकांच्या जहाजांना बुडवतो. चिनी संस्कृतीत लोंग नावाचे पाण्यात राहणारे ड्रॅगन हवामानावर नियंत्रण ठेवतात असे मानले जात असे. पॅसिफिक बेटांवरील कथांमध्ये तर निंगेन नावाच्या मानवी आकृतीसारख्या पण पूर्णपणे पांढऱ्या, बर्फाळ समुद्रातील विशाल जीवांचे उल्लेख आढळतात.

हे सर्व केवळ कल्पना आहेत का? विज्ञानाने अनेक कथांचे स्पष्टीकरण शोधले आहे. प्रचंड आकाराचे स्क्विड, 11 मीटरपर्यंत लांब ओरफिश, आणि काही प्रसंगी मोठ्या व्हेल्सना पाहून लोकांनी राक्षस समजल्याची शक्यता जास्त आहे. तरीही, महासागराचा जवळपास 80% भाग अजूनही अज्ञात आहे, त्यामुळे काही अनाकलनीय जीव खरोखर अस्तित्वात असू शकतात ही शक्यता पूर्णपणे नाकारता येत नाही. प्राचीन काळात समुद्रप्रवास धोकादायक होता, नेव्हिगेशन साधने कमी होती, आणि वादळे किंवा मोठ्या लाटा नाविकांसाठी घातक ठरू शकत. अशा वेळी जहाज बुडण्याचे कारण नाविकांना राक्षसाच्या हल्ल्यासारखे भासत असे, आणि तिथूनच या दंतकथांना जन्म मिळाला.

आजच्या आधुनिक जगात सुद्धा या प्राचीन समुद्री राक्षसांची छाया पॉप संस्कृतीत दिसते. चित्रपटांमध्ये क्रॅकेन ‘पायरेट्स ऑफ द कॅरिबियन’ मध्ये पुन्हा जिवंत झाला, गॉडझिला मालिकेत समुद्री दैत्यांना केंद्रस्थानी आणले गेले, तर मोआना सारख्या चित्रपटात पॉलिनेशियन समुद्री देवता आणि राक्षस रंगवले गेले. या कथा केवळ मनोरंजन नाहीत, तर त्या आपल्याला आठवण करून देतात की महासागर अजूनही रहस्यमय आहे, आणि त्याच्या गाभ्यात काय आहे हे जाणून घेण्याची आपली ओढ कायम राहील.

प्राचीन समुद्री राक्षसांच्या कथा या फक्त भीतीच्या गोष्टी नसून त्या मानवी मनातील अज्ञाताच्या आकर्षणाचे प्रतीक आहेत. त्या कथांमधून आपल्याला प्राचीन नाविकांची धैर्य, कल्पनाशक्ती आणि समुद्राशी असलेले नाते दिसते. विज्ञानाच्या प्रगतीनंतरही समुद्र हा अजूनही अनेक रहस्यांनी भरलेला आहे, आणि कदाचित कधीतरी एखाद्या खऱ्या समुद्री राक्षसाचा शोध लागला, तर त्या सर्व प्राचीन कथा केवळ दंतकथा नव्हत्या, हे सिद्ध होईल.

लवकरच पुन्हा भेटूया जय भारत

 मोहनजोदडोची शिक्षण पद्धती – सविस्तर माहिती

सिंधू खोऱ्याची संस्कृती ही जगातील सर्वात प्रगत आणि नियोजित संस्कृतींपैकी एक मानली जाते. तिच्या कोंदणात मोहनजोदडो या नगराचे स्थान विशेष होते. आजच्या पाकिस्तानातील सिंध प्रांतात असलेले हे शहर सुमारे इ.स.पू. २५०० च्या आसपास फुलले. येथे झालेल्या पुरातत्व उत्खननातून आपल्याला केवळ नगररचना, व्यापार आणि कारागिरीची नव्हे तर शिक्षणपद्धतीचीही मौल्यवान माहिती मिळते. जरी या संस्कृतीचा लिखित इतिहास आपल्याला वाचता येत नाही, कारण त्यांची लिपी अद्याप उलगडलेली नाही, तरीही उत्खननातील साधने, इमारती, वस्तू आणि त्यांच्या मांडणीवरून त्यांच्या शिक्षणव्यवस्थेचे स्वरूप स्पष्ट होते.

मोहनजोदडोमधील शिक्षण पद्धती ही केवळ अक्षरज्ञानापुरती मर्यादित नव्हती. त्या काळात मुलांना घरातूनच प्राथमिक ज्ञान दिले जात असे. आई-वडील त्यांना बोलणे, वर्तन, धार्मिक रीतिरिवाज, घरगुती कामकाज यांचे धडे देत. पण नगरातील शिक्षण हे केवळ कौटुंबिक पातळीवर न थांबता, विशेष ठिकाणी आयोजित केले जात असे. या ठिकाणांना आपण गुरुकुल किंवा शाळेसारखे मानू शकतो. या शाळांमध्ये मुलांना लेखनकला शिकवली जात असे. हडप्पा लिपीच्या चिन्हांचा वापर करण्याचे कौशल्य येथे दिले जाई. त्या काळात कागदाचा शोध लागलेला नसल्याने मुलांना मातीच्या फळ्यांवर स्टायलससारख्या साधनांनी लिहिण्याचा सराव केला जाई.

इमेज

गणित शिक्षणालाही त्या काळात मोठे महत्त्व होते. व्यापार, बांधकाम आणि शेती यासाठी अचूक मोजमाप गरजेचे असल्याने मुलांना गणना, मोजमाप आणि वजनकाट्यांचा वापर शिकवला जाई. त्याचबरोबर भूगोलासारखी माहितीही दिली जाई — जसे की नद्या, समुद्र, हवामान आणि व्यापारमार्गांची ओळख. समाजातील व्यापारी वर्गाला भविष्यात याचा मोठा उपयोग होत असे.

शिक्षण केवळ पुस्तकापुरते (किंवा त्यांच्या काळातील मातीच्या फळ्यांपुरते) मर्यादित नव्हते. व्यवहारकुशलता विकसित करण्यासाठी विविध हस्तकला, धातुकाम, मातीची भांडी बनवणे, शिल्पकला, मोत्यांच्या माळा विणणे यांचे प्रशिक्षणही दिले जात असे. कारागीर मुलांना प्रत्यक्ष काम दाखवून, हात धरून शिकवत. अशा प्रकारे त्या काळातील शिक्षण पद्धतीत सैद्धांतिक आणि व्यवहारिक ज्ञानाचा सुंदर समन्वय दिसतो.

इमेज

शिक्षकांचा समाजात विशेष मान होता. ते अनुभवी, विद्वान आणि नैतिक दृष्ट्या स्वच्छ प्रतिमा असलेले असत. शिक्षकांना विद्यार्थ्यांकडून आणि पालकांकडून आदर मिळत असे. त्यांच्या निर्वाहासाठी कधीकधी अन्नधान्य, कपडे किंवा वस्तू स्वरूपात मानधन दिले जात असे. हे मानधन समाजातील विविध वर्गांनी एकत्रितपणे उचललेले असे, ज्यातून शिक्षकांचे महत्व स्पष्ट होते.

मोहनजोदडोच्या शिक्षणात स्त्रियांची भूमिकाही नाकारता येत नाही. काही पुरावे असे सुचवतात की मुलींनाही घरातून व काही वेळा औपचारिक ठिकाणी शिक्षण मिळत असे. त्यांना संगीत, नृत्य, घरगुती व्यवस्थापन तसेच काही कारागिरीचे प्रशिक्षण दिले जात असे. यामुळे समाजातील स्त्रियांचा सांस्कृतिक व आर्थिक जीवनातही सहभाग राहिला.

इमेज 

शिक्षणाची पद्धत सामूहिक होती. एकाच ठिकाणी काही मुलांना एकत्र शिकवले जात असे, ज्यामुळे गटामध्ये शिकण्याची सवय लागे. प्रश्नोत्तरांच्या माध्यमातून आणि पुनरावृत्तीच्या सरावातून ज्ञान दृढ केले जाई. जरी त्या काळी मुद्रणयंत्र नव्हते, तरीही चित्रांद्वारे आणि प्रतीकांच्या माध्यमातून माहिती मुलांच्या मनात पक्की केली जाई.

मोहनजोदडोतील शिक्षणाचा समाजावर मोठा परिणाम झाला. उत्तम कौशल्य असलेले व्यापारी, कारागीर आणि अभियंते तयार झाले. नगररचनेतील प्रगत जलनिस्सारण व्यवस्था, अचूक मोजमापावर आधारित इमारती, सुस्थितीत असलेले बाजार आणि वस्त्रोद्योग हे या शिक्षणपद्धतीचेच परिणाम होते. आजच्या काळाशी तुलना केली तर साधने आणि तंत्रज्ञान बदलले असले तरी ज्ञानाची मूलभूत रचना — म्हणजे वाचन, लेखन, गणित, व्यवहारिक कौशल्य आणि नैतिक मूल्ये — ही त्याच मूळावर आधारलेली आहे.

म्हणूनच, मोहनजोदडोची शिक्षण पद्धती ही केवळ इतिहासाचा एक भाग नाही, तर प्राचीन समाजातील ज्ञान, संस्कृती आणि प्रगतीचे प्रतिबिंब आहे. तिचा अभ्यास केल्याने आपल्याला केवळ भूतकाळाची ओळख होत नाही, तर आजच्या शिक्षणव्यवस्थेत कोणते घटक शाश्वत आहेत हेही समजते.

पुन्हा भेटूया पुढल्या भागात लवकरच जय भारत

 मोहनजोदडो – इतिहासाची साक्ष देणारे हरवलेले शहर

मोहनजोदडो, सिंधु संस्कृतीच्या हृदयातील एक अद्वितीय प्राचीन नगर, आजही मानवजातीच्या इतिहासातील सर्वात महान नागरी उपलब्धींपैकी एक मानले जाते. सुमारे इ.स.पू. 2500 च्या सुमारास वसलेले हे नगर आजच्या पाकिस्तानातील सिंध प्रांतात, सिंधु नदीच्या काठावर वसलेले होते. "मोहनजोदडो" या नावाचा अर्थ स्थानिक सिंधी भाषेत "मृतांचे टेकाड" असा होतो, ज्यामुळे या स्थळाशी जोडलेल्या हजारो वर्षांच्या रहस्याचा आणि इतिहासाचा प्रत्यय येतो. हे नगर सिंधु संस्कृतीचा महत्त्वाचा भाग होते, जी इजिप्शियन आणि मेसोपोटेमियन संस्कृतीइतकीच प्राचीन व प्रगत होती.

इमेज

मोहनजोदडोचे अवशेष पाहताना असे वाटते की येथे राहणारे लोक केवळ व्यापार व शेतीतच नव्हे, तर नगर नियोजन, पाणीपुरवठा व्यवस्था, मलनिस्सारण आणि वास्तुकलेतही अत्यंत प्रगत होते. येथे आढळणारे विटांचे रस्ते, व्यवस्थित आखणी केलेले घरांचे रांगेत बांधकाम, जलसाठ्याच्या सुविधा आणि नाल्यांची जाळी पाहून संशोधक आजही थक्क होतात. घरांचे बांधकाम भाजलेल्या विटांपासून केलेले होते, जे टिकाऊ व हवामानास प्रतिकारक होते. अनेक घरांमध्ये दोन मजले होते, तसेच आंतरिक विहिरी व स्नानगृह होती, ज्यामुळे व्यक्तिगत स्वच्छतेला किती महत्त्व दिले जात होते हे स्पष्ट होते.

मोहनजोदडोमधील सर्वात प्रसिद्ध वास्तू म्हणजे "ग्रेट बाथ" – एक भव्य सार्वजनिक स्नानगृह, ज्याचे बांधकाम जलरोधक विटा व डांबर वापरून केले गेले होते. हे स्नानगृह धार्मिक विधी किंवा सामाजिक समारंभासाठी वापरले जात असावे, असे मानले जाते. याशिवाय शहरात धान्याचे कोठारे, प्रशासकीय इमारती आणि व्यापारासाठी मोकळी बाजारपेठ होती.

इमेज 

व्यापार हा मोहनजोदडोच्या जीवनाचा महत्त्वाचा भाग होता. येथे तयार होणारे मण्यांचे दागिने, मातीची भांडी, शिल्पकला आणि धातुकाम उच्च दर्जाचे होते आणि मेसोपोटेमिया सारख्या दूरवरच्या संस्कृतींशी व्यापार चालत होता. पुरातत्व उत्खननातून आढळलेल्या शिक्क्यांवर बैल, गेंडा, हत्ती, वाघ इत्यादी प्राण्यांची आकृती कोरलेली आहे, ज्यावरून ते लोक प्राणी, शेती व निसर्गाशी घट्ट नात्याने जोडलेले होते हे स्पष्ट होते.

इमेज

धार्मिक दृष्टिकोनातून पाहता, मोहनजोदडोतील लोक कदाचित निसर्गपूजक असावेत. मातृदेवीच्या मूर्ती, जनावरांच्या आकृत्या आणि "पशुपती"सारख्या देवतेच्या प्रतिमा यावरून त्यांचे श्रद्धास्थान दिसते. तरीसुद्धा, लिखित पुराव्यांचा अभाव असल्यामुळे त्यांच्या धार्मिक आचारविचारांबद्दल आजही अनेक गोष्टी अनुत्तरित आहेत. सिंधु संस्कृतीची लिपी आजतागायत उलगडली गेलेली नाही, त्यामुळे त्यांच्या भाषेचा व इतिहासाचा बराचसा भाग अद्याप गूढच राहिला आहे.

मोहनजोदडोचे पतन कसे झाले हा प्रश्न संशोधकांना आजही सतावतो. काही विद्वानांच्या मते, सिंधु नदीचा प्रवाह बदलल्यामुळे येथील पाणीपुरवठा आणि शेतीची व्यवस्था कोलमडली. तर काहींच्या मते, हवामानातील बदल, दुष्काळ, किंवा बाह्य आक्रमण यामुळे हे नगर ओस पडले. उत्खननातून आढळलेल्या काही सांगाड्यांवर हिंसाचाराचे खुणा दिसतात, पण हे आक्रमणाचे पुरावे आहेत की अंतर्गत संघर्षाचे, हे निश्चित सांगता येत नाही.

इमेज

1922 मध्ये भारतीय पुरातत्वतज्ज्ञ राखलदास बॅनर्जी यांनी मोहनजोदडोचे उत्खनन सुरू केले आणि जगासमोर या अद्भुत संस्कृतीचे दर्शन घडवले. त्यानंतर अनेक दशकांच्या संशोधनातून येथे सापडलेले अवशेष, साधने, दागिने, भांडी, शिल्पकला आणि वास्तुकलेचे नमुने यामुळे मानवाच्या नागरी विकासातील ही संस्कृती एक महत्त्वाचा टप्पा होती हे सिद्ध झाले.

आज मोहनजोदडो युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांमध्ये समाविष्ट आहे. मात्र, हवामानातील बदल, पाण्याची झीज, पर्यटनामुळे होणारे नुकसान आणि योग्य संवर्धनाचा अभाव यामुळे या स्थळावर धोका निर्माण झाला आहे. पुरातत्त्व विभाग आणि आंतरराष्ट्रीय संस्था एकत्र येऊन या अमूल्य वारशाचे संरक्षण करण्यासाठी प्रयत्नशील आहेत.

मोहनजोदडो ही केवळ अवशेषांची जागा नाही, तर ती आपल्याला सांगते की हजारो वर्षांपूर्वीचे मानवही संघटित समाजात, सुव्यवस्थित नियम व प्रगत तंत्रज्ञानासह जीवन जगत होते. हे शहर त्या काळच्या लोकांच्या कल्पकतेचे, मेहनतीचे आणि संस्कृतीप्रेमाचे प्रतीक आहे. आज आपण त्याचे संरक्षण केले नाही, तर भविष्यातील पिढ्यांना हा सुवर्ण इतिहास केवळ पुस्तकांमधूनच पाहावा लागेल. त्यामुळे मोहनजोदडो ही मानवजातीची एक अमूल्य धरोहर म्हणून आपण जतन करणे हेच आपल्या संस्कृतीचे खरे ऋण फेडणे ठरेल.

                 प्राचीन भारताची शिक्षण पद्धती

प्राचीन भारताला 'विद्येचे माहेरघर' असे म्हटले जाते. इथेच शिक्षणाचा पाया घालण्यात आला आणि जगातील अनेक थोर विद्यापीठांची स्थापना झाली. तक्षशिला, नालंदा, विक्रमशिला यांसारखी महान शिक्षणसंस्था याच मातीत निर्माण झाली. शिक्षण केवळ ज्ञानार्जनासाठी नव्हे, तर चारित्र्य घडवण्यासाठी व आत्मविकासासाठी असते, हे तत्वज्ञान भारताने जगाला शिकवले.

वेदकाळीन शिक्षण पद्धती 

वेदकाळात (सुमारे इ.स.पू. 1500 ते 500) शिक्षण ही एक धार्मिक व सामाजिक जबाबदारी मानली जात होती. शिक्षणाचे मुख्य उद्दिष्ट आत्मज्ञान प्राप्त करणे हे होते. वेद, उपनिषद, ब्राह्मण ग्रंथ, आरण्यक ग्रंथ ही शिक्षणाची मुख्य साधने होती. गुरु-शिष्य परंपरेवर आधारित गुरुकुल व्यवस्था प्रचलित होती.

इमेज

गुरुकुल व्यवस्था 

विद्यार्थी गुरुंच्या आश्रमात राहून शिक्षण घेत.

शिक्षण पूर्ण होईपर्यंत विद्यार्थ्याला गुरुकुलात राहणे बंधनकारक असे.

गुरूला ‘गुरुदक्षिणा’ देणे ही शिष्याची आद्य कर्तव्ये मानली जात.

शिक्षण हे विनामूल्य दिले जाई, परंतु त्यामागे शिस्त व कठोर परिश्रम आवश्यक असे.

शिक्षणाची प्रमुख विषय:

वेद व वेदांग

संस्कृत व्याकरण (पाणिनीचे अष्टाध्यायी)

तत्वज्ञान, नैतिकता, धर्मशास्त्र

गणित, ज्योतिषशास्त्र

धनुर्विद्या, युद्धकला

संगीत व नृत्य इत्यादी कला

बौद्ध कालीन शिक्षण पद्धती :

बौद्ध धर्माचा प्रभाव वाढल्यानंतर (इ.स.पू. 6वा ते इ.स. 5वा शतक) शिक्षण व्यवस्था अधिक व्यापक व लोकाभिमुख झाली. बौद्ध भिक्षूंनी विहारांमध्ये शिक्षणसंस्था स्थापन केल्या.

प्रमुख शिक्षण संस्था :

तक्षशिला विद्यापीठ : जगातील पहिले आंतरराष्ट्रीय विद्यापीठ. येथे विविध देशांतील विद्यार्थी येत असत.

इमेज

नालंदा विद्यापीठ : इ.स. 5व्या शतकात स्थापन. येथे 10,000 हून अधिक विद्यार्थी व 2,000 शिक्षक होते.

विक्रमशिला विद्यापीठ : बौद्ध अध्ययनाचे एक मोठे केंद्र.

बौद्ध शिक्षण पद्धतीची वैशिष्ट्ये :

बौद्ध भिक्षूंनी शिक्षणात सर्वसामान्य लोकांचा समावेश केला.

पाली व संस्कृत भाषेत शिक्षण.

तत्वज्ञान, न्यायशास्त्र, आयुर्वेद, धातुशास्त्र, वास्तुशास्त्र आदी विषय शिकवले जात.

वादविवाद व चर्चेच्या माध्यमातून विद्यार्थ्यांचा बौद्धिक विकास केला जाई.

प्राचीन भारतातील शिक्षणाचे तत्त्वज्ञान :

1. चरित्र घडवणे 

विद्यार्थ्याचा केवळ बौद्धिक विकास नव्हे तर नैतिक व आध्यात्मिक घडणूक ही शिक्षणाचे मुख्य उद्दिष्ट होते. ‘सा विद्या या विमुक्तये’ (ज्ञान हेच मुक्तीचे साधन आहे) हे तत्त्वज्ञान मानले जात होते.

2. आचरण व नीतिमत्ता :

शिस्त, संयम, आदर, अहिंसा, सत्य हे विद्यार्थ्यांना शिकवले जाई.

3. ज्ञान व कौशल्ये :

गणित, विज्ञान, ज्योतिषशास्त्र, कला, युद्धकला याबरोबरच जीवनोपयोगी कौशल्ये विद्यार्थ्यांना शिकवली जात.

4. स्वावलंबन :

विद्यार्थ्यांना स्वयंपूर्ण बनवण्यासाठी गुरुकुलात कामधंद्याचे शिक्षण दिले जाई.

स्त्रियांचे शिक्षण :

ऋग्वेदकालीन स्त्रियांना शिक्षण घेण्याचा अधिकार होता.

गार्गी, मैत्रेयी, अपाला यांसारख्या विदुषी स्त्रिया प्राचीन भारतात प्रसिद्ध होत्या.

नंतरच्या काळात सामाजिक बदलांमुळे स्त्री शिक्षणावर बंधने आली, परंतु बौद्ध धर्माच्या प्रभावामुळे पुन्हा स्त्रियांना शिक्षणाच्या संधी मिळाल्या.

प्राचीन भारतातील शिक्षणाची वैशिष्ट्ये :

वैशिष्ट्ये स्पष्टीकरण

गुरुकुल पद्धत विद्यार्थी गुरुंच्या आश्रमात राहून शिक्षण घेत.

चरित्र घडवणारे शिक्षण नैतिक मूल्ये, साधुता, व्रत-नियम शिकवले जात.

विनामूल्य शिक्षण शिक्षण हे गुरुकृपेमुळे मिळत असे, शुल्क घेतले जात नसे.

व्यावहारिक शिक्षण जीवनोपयोगी कौशल्ये व कर्मशिक्षण दिले जाई.

धर्म व तत्वज्ञानाचा अभ्यास वेद, उपनिषद, बौद्ध ग्रंथ, न्यायशास्त्र शिकवले जाई.

प्राचीन भारताच्या शिक्षण पद्धतीची जागतिक प्रभाव :

प्राचीन भारतातील शिक्षणपद्धतीचा प्रभाव चीन, तिबेट, श्रीलंका, जपान, कोरिया इत्यादी देशांवर झाला. नालंदा व तक्षशिला विद्यापीठात अनेक परदेशी विद्यार्थी शिकायला येत असत. भारताने गणित, शून्याची संकल्पना, त्रिकोणमिती, आयुर्वेद, योगविद्या यासारख्या ज्ञानशाखा जगाला दिल्या

इमेज

प्राचीन भारताची शिक्षणपद्धती केवळ पुस्तकी ज्ञानापुरती मर्यादित नव्हती, तर ती व्यक्तिमत्त्व विकास, आत्मज्ञान व समाजसेवा या उच्च उद्दिष्टांसाठी होती. आजच्या काळातही या शिक्षणपद्धतीतील मूल्ये व तत्त्वज्ञान अत्यंत महत्त्वाचे आहे. नव्या पिढीला या आदर्श शिक्षण परंपरेची ओळख करून देणे ही काळाची गरज आहे.

पुन्हा भेटूया पुढल्या भागात जय भारत

 प्राचीन भारताचा इतिहास : वैदिक काळ ते मौर्य साम्राज्य

भारतीय उपखंडाचा इतिहास हा हजारो वर्षांपासून चालत आलेला आहे. प्राचीन भारताचा इतिहास हा संस्कृती, धर्म, राजकारण आणि ज्ञान-विज्ञानाच्या प्रचंड प्रगतीचा साक्षीदार आहे. वैदिक काळापासून ते मौर्य साम्राज्याच्या उत्कर्षापर्यंत भारताने अनेक महत्त्वाचे टप्पे गाठले.

वैदिक काळ (इ.स.पू. 1500 ते इ.स.पू. 600)

वैदिक काळ हा भारताच्या इतिहासातील प्रारंभिक टप्पा मानला जातो. आर्य लोकांनी भारतात आगमन केल्यावर त्यांनी सिंधू नदीच्या खोऱ्यात वस्ती केली आणि हळूहळू गंगा-यमुना दुआबा पर्यंत आपली संस्कृती विस्तारली. या काळात:

इमेज

ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद, अथर्ववेद यासारखे ग्रंथ रचले गेले.

समाजव्यवस्था वर्णव्यवस्थेवर आधारित होती.

सुरुवातीला गो-संवर्धन व कृषी हे मुख्य व्यवसाय होते.

नंतरच्या उत्तर वैदिक काळात लोखंडाचा वापर वाढला आणि स्थायिक जीवन सुरू झाले.

महाजनपदांचा काळ (इ.स.पू. 600 ते इ.स.पू. 300)

महाजनपदांचा काळ हा भारतीय इतिहासातील राजकीयदृष्ट्या अत्यंत महत्त्वाचा काळ मानला जातो. या काळात:

१६ महाजनपदांची स्थापना झाली.

गणराज्य व राजशाही पद्धतींचे अस्तित्व होते.

या काळातच बौद्ध व जैन धर्माचा उदय झाला.

व्यापार, शेती व नगरीकरणाचा झपाट्याने विकास झाला.

बौद्ध व जैन धर्माचा प्रभाव

महाजनपदांच्या काळात समाजातील असमानता, कर्मकांड व वर्णव्यवस्थेच्या विरोधात बुद्ध व महावीर यांनी आपले विचार मांडले. त्यामुळे:

अहिंसा, समत्व, करुणा, तपश्चर्या हे तत्त्वज्ञान पुढे आले.

बौद्ध धर्माचा प्रसार मगध, कोशल, गांधार इत्यादी प्रदेशात झाला.

जैन धर्माने ही समाजाला नवीन नैतिक मूल्ये दिली.

मौर्य साम्राज्य (इ.स.पू. 322 ते इ.स.पू. 185)

इमेज

मौर्य साम्राज्य हा प्राचीन भारतातील पहिले अखिल भारतीय साम्राज्य होते.

चंद्रगुप्त मौर्य व चाणक्य (कोटिल्य) यांच्या प्रयत्नांनी मगध मधून साम्राज्याचा पाया घालण्यात आला.

बिंदुसार आणि नंतर सम्राट अशोक यांनी मौर्य साम्राज्याचा विस्तार अफगाणिस्तान, पाकिस्तान, भारत आणि बांगलादेश या भागांपर्यंत केला.

कलिंग युद्धानंतर अशोकाने बौद्ध धर्म स्वीकारून अहिंसेचा प्रचार केला.

मौर्यकालात प्रशासन, अर्थव्यवस्था व पाटलिपुत्रसारख्या नगरींचा विकास झाला

इमेज

प्राचीन भारताचे वैशिष्ट्य

धर्म व तत्त्वज्ञानाचा उदय (वेद, उपनिषद, बौद्ध, जैन विचारधारा)

राजकीय संघटनांची निर्मिती (महाजनपदे, मौर्य साम्राज्य)

सांस्कृतिक समृद्धी (संगीत, कला, स्थापत्यकला, साहित्य)

व्यापार व आंतरराष्ट्रीय संबंध (प्राचीन व्यापारमार्ग, सिल्क रूट)

निष्कर्ष

प्राचीन भारताचा इतिहास हा केवळ राजकीय घटनाच नव्हे तर, धर्म, तत्त्वज्ञान, समाजव्यवस्था आणि सांस्कृतिक परंपरांचा सुसंवाद आहे. वैदिक संस्कृतीपासून मौर्य साम्राज्यापर्यंत भारताने जगाला अहिंसा, समता आणि ज्ञानाचा संदेश दिला.

पुन्हा भेटूया पुढल्या भागात नवीन माहिती घेऊन जय भारत